Grenzeloos Bestaan

Je gelooft het bijna niet, maar toch gebeurt het de laatste maanden, wat zeg ik, de laatste jaren, vrijwel dagelijks. In gammele vaartuigen zien we wanhopige mensen die zich op de Middellandse Zee wagen om de oversteek te maken naar Europa. De beelden van die laatste etappe van een zeer lange en naar ik vermoed, moeizame reis vanuit voornamelijk West of Oost Afrika zijn confronterend, niet alleen omdat de overtocht soms letterlijk het einde is. Want ook de manier waarop de gelukkigen die de tocht wel wisten te volbrengen nu worden opgevangen, legt pijnlijk bloot in welke machteloosheid de betrokken partijen verzeilt raken door toedoen van de mensensmokkel.

Dat het een wanhopige toestand is waarin de betrokkenen verzeild zijn geraakt, maak ik op uit het feit dat de toestroom van deze reizigers naar Europa welhaast onophoudelijk lijkt te zijn. Dit ondanks de berichten die vertellen welk tragisch lot vele van deze medemensen treft wanneer er opnieuw een groot aantal slachtoffers onder hen is gevallen. En er gaat ook bijna geen dag voorbij zonder berichten over de manier waarop het probleem opgelost moet worden, over hoe de extra patrouilles langs de zuidelijke grenzen van Europa georganiseerd dienen te worden en in hoeverre de Europese lidstaten de uit zee geviste personen als gezamenlijke verantwoordelijkheid ervaren.

Wat mij in deze zaak vooral bezighoudt is de vraag wat het motief van deze reizigers is om koste wat het kost helemaal naar Europa te reizen. Na het lezen van het interview met Yural Harari, auteur van het boek ‘Sapiens’, lijken die vragen makkelijk te beantwoorden. Harari heeft namelijk een duidelijke verklaring waarom wij als homo sapiens zo succesvol zijn gebleken in vergelijking tot andere mensachtigen. Harari zegt: “Het zijn de verhalen die alleen wij mensen vertellen en waarin alleen wij mensen echt geloven.”

Mijn interpretatie hiervan is dat ons succes dus staat of valt met onze verbeeldingskracht en de moed die we nodig hebben bij het checken van de juistheid van die verhalen, ter bevestiging van de hoop die we daaruit putten. Maar gelooft homo sapiens dan alles? René Moerland zegt over de migratiestroom het volgende: “Vanaf een afstandje is er niets verrassends aan de massale migratiestromen: de mens is een dier dat op pad gaat als er thuis geen toekomst is. Zo is het altijd gegaan, zo hebben Europeanen het eeuwen gedaan, zo zijn ‘wij’ ook hier gekomen.” Met andere woorden: migreren is universeel gedrag.

Daarmee is het motief van de moderne migrant gedeeltelijk verklaard: Er is thuis iets mis met het verhaal, de overtuiging is zoek ondanks de eventuele repressie. Maar hoe transformeert de ongelovige migrant tot een illegale reiziger? Ergens wordt een grens, een denkbeeldige lijn tussen twee staten, overgestoken en juist op dat moment verandert de setting van het verhaal. Met het zetten van die ene stap wordt de moedige migrant die, wellicht na lang wikken en wegen of misschien wel heel impulsief, er voor kiest om zijn bestaan elders voort te zetten, ineens een hulpbehoevend slachtoffer van een regime dat in de strijd is om de macht, een vluchteling.

Om de status van vluchteling te verkrijgen en de daarmee samenhangende rechten, is de noodzakelijke voorwaarde dat in het land van herkomst een regime aan de macht is of daar om strijd, dat om haar opvattingen of handelswijzen als minderwaardig of onrechtvaardig wordt ervaren ten opzichte van die als normaal worden beschouwd in het toevluchtsoord. Ook hier worden dus grenzen getrokken die bepalen of de migrant een echte vluchteling is of slechts een reiziger die onrechtmatig een beroep doet op de gastvrijheid van het uitgekozen toevluchtsoord.

Ik deel dan ook de mening van Naud van der Ven die zegt dat niet iedereen die hier naar toe wil ook daadwerkelijk welkom geheten moet worden. En ja, dat druist in tegen het verhaal over de universele humane waarden van de Paus en andere voorvechters van de mensenrechten. Dat humane verhaal is gebaseerd op de verlichte ideeën die samengevat kunnen worden door het motto ‘vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid’ en heeft de samenleving in Europa veel goeds gebracht. Dit succes kon worden bereikt omdat Europa daarnaast ook erg gelooft in de verhalen van het geld – volgens Harari het beste verhaal ever – en de handel.

Maar om die verhalen nog succesvoller te maken is globalisering noodzakelijk. Immers, met een gezamenlijk geloof bereik je meer en in het geval van Europa dus meer welvaart. En naar mijn idee vormen de universele rechten van de mens de bodem onder de globalisering. Toch heb ik mijn twijfels bij de effecten die deze regels hebben op de export van onze universele waarden: Het streven naar een grenzeloze handel betaalt zich uit in een grenzeloos bestaan. Waar Europa nog aan zal moeten leren wennen is het gegeven dat het recht op een menswaardig leven voortaan gewoon wordt opgehaald als of het een goedkoop massaproduct is!